Мікола Гусоўскі

У беларуса не трэба пытацца, што гэта за звер — зубр. Ты, вядома, таксама няраз бачыў яго і па тэлевізары, і на фотаздымках ды малюнках у сваіх кніжках. А калі табе пашанцавала пабыць на экскурсіі ў Белавежскай пушчы, дык паглядзеў і на жывых лясных волатаў.

У розныя стагоддзі беларускія пісьменнікі часта пісалі пра гэтага магутнага і прыгожага звера. А самы славуты твор, прысвечаны гаспадару нашых пушчаў, стварыў у далёкім XVI стагоддзі паэт Мікола Гусоўскі.

Сын паляўнічага

Звестак пра Міколу Гусоўскага захавалася надзвычай мала. Нарадзіўся ён прыкладна ў той самы час, што і Францішак Скарына, але дзе — невядома. Хутчэй за ўсё месцам нараджэння будучага паэта быў прыдняпроўскі край, дзе прайшло ягонае маленства.

Вучоныя мяркуюць, што Гусоўскі мог з’явіцца на свет у сям’і князеўскага лесніка-палясоўшчыка або паляўнічага. Хлопчыку з ранняга дзяцінства давялося дапамагаць бацьку ў ягоных нялёгкіх клопатах. У юнацтве ён і сам ужо быў добрым паляўнічым. Мікола цудоўна ведаў навакольныя лясы і пушчы, звярыныя сцежкі і звычаі. Узімку ён шпарка хадзіў на кароткіх і шырокіх паляўнічых лыжах-іртах, улетку пераплываў побач з канём раку. Ён выдатна страляў з лука і арбалета.

Юнаку даводзілася тыднямі блукаць па пушчанскіх нетрах. Ён умеў вызначаць шлях па сонцы і зорках, памятаў шмат патрэбных паляўнічаму і падарожніку прыкметаў. Лясныя дрэвы і травы адкрывалі кемліваму хлопцу свае таямніцы. Мікола ведаў, якая расліна можа спатоліць голад або смагу, а якая дапаможа хутка загаіць рану.

Ён часта начаваў каля вогнішча, павячэраўшы печанай на вуголлі дзічынай. Асабліва цанілі тагачасныя беларускія паляўнічыя мяса глушца, бо лічылася, што яно дае сілу і целу, і розуму. Існавала нават такая прымаўка: “Жывіся глушцом — будзеш мудрацом”.

Каралеўскае пасольства

Не менш за паляванне Міколу вабіла навука. Ён вучыўся ў Вільні і ў Кракаве, бліскуча авалодаў там лацінскаю мовай, пачаў пісаць вершы.

Разумнага і таленавітага юнака заўважыў набліжаны да гаспадара дзяржавы чалавек — Эразм Вітэліюс. Ён быў біскупам, гэта значыць вышэйшым каталіцкім святаром, а яшчэ — любіў мастацтва і дапамагаў паэтам.

У 1518 годзе вялікі князь літоўскі і кароль Польшчы Жыгімонт Казіміравіч накіраваў у Італію сваё пасольства. Яго ўзначальваў біскуп Вітэліюс, які ўзяў з сабою на пасаду
сакратара Міколу Гусоўскага.

Паэт выправіўся ў далёкую дарогу з радасцю. Італія была вядомая сваімі мастакамі і архітэктарамі, вучонымі і пісьменнікамі. Гусоўскі спадзяваўся, што ў італьянскай сталіцы — Рыме дасягне паэтычных вышыняў і здабудзе славу.

Заказ рымскага папы

Пасольства прыбыло ў Італію з вельмі адказным клопатам. У тым часе на землі Вялікага Княства Літоўскага амаль штогод нападалі татары. Паслы павінны былі дамовіцца з рымскім папам пра стварэнне звязу еўрапейскіх краінаў супроць татараў і туркаў. Рымскі папа лічыўся галоўным каталіцкім святаром свету і меў велізарную ўладу.

Тады рымскім папам быў Лявон X. Ён добра ведаў і любіў паэзію ды іншыя мастацтвы. Яшчэ ён быў заўзятым паляўнічым і збіраў чучалы розных рэдкіх звяроў.

Аднаго разу папа разам з паслом Эразмам Вітэліюсам назіраў бой быкоў у цырку. Пасол загаварыў пра волата беларускіх лясоў, і Лявон Х вельмі зацікавіўся. Ён пажадаў мець у сваіх пакоях чучала зубра, а таксама паэтычны твор пра паляванне на гэтага невядомага ў Італіі звера.

Эразм Вітэліюс перадаў просьбу папы свайму сакратару. Гусоўскі, якога ўжо ведалі як таленавітага паэта і ў Рыме, з ахвотаю згадзіўся. Пісаць на заказ самога папы было вялікім гонарам. Апрача таго, Мікола спадзяваўся, што яго вершы дапамогуць пасольству заваяваць у Лявона Х большую прыхільнасць і той абвесціць крыжовы паход на туркаў ды іхніх хаўруснікаў — татараў.

Песня пра зубра

Мікола Гусоўскі з натхненнем узяўся за пяро. Ён назваў свой твор «Песня пра аблічча і дзікасць зубра, а таксама пра паляванне на яго», або, скарочана, проста — «Песня пра зубра».

Паэт пісаў паэму па-лацінску. Лаціна была тады міжнароднай моваю навукі і мастацтва, яе разумелі адукаваныя людзі ва ўсіх еўрапейскіх краінах.

Аднак мы называем Гусоўскага сваім паэтам, бо ён быў песняром беларускай зямлі. Праз увесь ягоны твор праходзіць шчырая любасць да Бацькаўшчыны, да яе людзей, прыроды і гісторыі.

Вось як паэт апісвае самога ляснога волата:

Лютасцю больш небяспечны,

чым люты драпежнік,

Зубр для людзей не страшны:

не чапай — не зачэпіць,

Будзе стаяць як укопаны —

пастыр на варце,

Не страпянецца, а позіркам

пасціць няспынна

I чараду, і сям’ ю ў чарадзе на папасе.

Смелы, і ў гэтым няма яму роўнага звера

Ў свеце жывёльным пушчанскага

нашага краю.

Стрэнеш, бывала, такога дазорцу

ў дуброве,

Стоішся ў хмызе і дзякуеш Богу —

не згледзеў.

Дзе там — не згледзеў!

Ты вокам зміргнуў — заўважае.

Дзесь калчаном шарганеш,

на галінку наступіш —

Быццам працяты стралой,

здрыганецца — і ў наступ.

Шчасце, калі пры такой

выпадковай сустрэчы

Меч твой не бліснуў на сонцы,

кап’ё не заззяла:

Смела ідзі без аглядкі, як быццам не бачыў

Гэтага страху. А ён, утаропіўшы вочы,

Будзе ўсё зіркаць, пакуль

не схаваешся ў нетры.

Хто не пабачыў сваімі вачыма — не ўявіць,

Як вар’яцее паранены зубр і рыканнем

Пушчу ў трымценне прыводзіць —

аж сыплецца шэрань.

Ярасць і боль абуджаюць у звера

шаленства.

Страшна глядзець, як ён чмыхне

і позіркам злосным,

Поўным нянавісці, зырыць і ўправа і ўлева.

Хай жа, разявіўшы пашчу,

ён выдыхне з хрыпам

Рык глухаваты, гартанны

і раптам рванецца

З месца скачкамі насустрач

абранай ахвяры —

Кроў ледзянее ад жаху...

Але паэт не толькі апісваў велічнага валадара беларускіх лясоў. Ён усхвалявана і шчыра апавядаў пра родную зямлю, яе перамогі і яе няшчасці.

Мікола Гусоўскі добра ведаў мінулае Вялікага Княства Літоўскага. У «Песні пра зубра» ён з любоўю і захапленнем згадваў Вітаўта Вялікага. Паэт пісаў пра тое, што князь Вітаўт быў сапраўдным гаспадаром і абаронцам нашай дзяржавы. Падданыя яго паважалі, а ворагі баяліся, як чорт крыжа.

Гусоўскі з абурэннем уздымаў свой голас супраць войнаў і пакутаў простых людзей. Ён заклікаў еўрапейскія народы аб’яднацца, каб разам даць адпор жорсткім заваёўнікам на чале з турэцкім султанам:

Там, дзе арда саранчой прапаўзе,

застануцца

Толькі асмолкі ды печышчы,

попел ды косці,

Зграі варон ды чароды сабак адзічэлых.

Бог барані, калі нас перамогуць чужынцы!

Вяртанне

Якраз тады, калі «Песня пра зубра» была гатовая, у Рым прыйшла страшная хвароба — чума. Лекаў ад яе людзі яшчэ не ведалі і тысячамі паміралі ў страшных пакутах. Чума забрала жыццё ў Эразма Вітэліюса, не пашкадавала і самога папу Лявона X.

Застаўшыся без магутных апекуноў, паэт не мог надрукаваць сваю паэму ў Рыме. Ён таксама мог заразіцца чумой і памерці. Але ў хвіліны роспачы яму дапамагалі думкі пра далёкую радзіму і пра свой твор, які не павінен быў загінуць.

Мікола Гусоўскі здолеў уратавацца ад смерці і вярнуўся ў Кракаў. Як найвялікшы скарб вёз ён па небяспечных дарогах рукапіс паэмы.

Польскай каралеваю і вялікай княгіняю Літоўскай тым часам была адукаваная італьянка Бона Сфорца. Дзякуючы яе падтрымцы ў 1523 годзе Гусоўскі выдаў у Кракаўскай друкарні сваю адзіную кнігу, куды ўвайшлі паэма «Песня пра зубра» і напісаныя ў Рыме вершы.

На пачатку кнігі паэт звяртаўся да каралевы з просьбаю ўзяць пад сваю апеку ўсіх таленавітых людзей навукі і мастацтва, каб яны маглі працаваць на карысць дзяржаве, не думаючы пра кавалак хлеба. Гусоўскі разумеў, што ад гэтых людзей таксама вельмі залежыць магутнасць краіны і яе будучыня.

На жаль, уладары не пачулі гэтага закліку. Як часта здараецца, кароль і прыдворныя хутка забыліся пра выдатнага песняра. Апошнія гады Мікола Гусоўскі пражыў у нястачы, пакутуючы ад хваробаў і адзіноты.

Сапраўдная слава прыйшла да яго толькі праз некалькі стагоддзяў. Паэма «Песня пра зубра» сёння перакладзеная на беларускую, польскую, летувіскую, расейскую ды іншыя мовы.

Беларускія мастакі стварылі некалькі партрэтаў знакамітага паэта. У двары Беларускага дзяржаўнага універсітэта ў Менску нядаўна пастаўлены помнік аўтару «Песні пра зубра».

Імем Гусоўскага названая адна з менскіх вуліцаў.

Яго натхнёная паэма зноў і зноў перавыдаецца. Яе вывучаюць школьнікі, студэнты і вучоныя. Яна дае кожнаму добры ўрок любасці да Бацькаўшчыны.

Пытанні і заданні

1. Што ты ведаеш пра дзяцінства і юнацтва Міколы Гусоўскага?

2. Якая небяспека пагражала тады еўрапейскім краінам?

3. Як паэт апынуўся ў Рыме?

4. Хто заказаў Гусоўскаму паэму пра паляванне на зубра? Чаму паэт згадзіўся на гэтую прапанову?

5. Як называецца галоўны твор Міколы Гусоўскага?

6. Прачытай урывак з «Песні пра зубра» і паспрабуй намаляваць сустрэчу чалавека з гэтым зверам.

7. Якога вялікага князя ўславіў Гусоўскі ў сваім творы?

8. Чаму паэт не змог надрукаваць паэму ў Рыме?

9. Хто дапамог Гусоўскаму выдаць ягоную «Песню»?

10. Як ушанаваная памяць Міколы Гусоўскага ў нашай краіне?